Aydın’ın en eski anıtları 1 km uzaklıkta Topyatağı denilen mevkiide Tralleste dir.
Traleis 160-170 metre yüksekliğinde ovaya dik yamaçlardan inen bir tepenin üzerindedir.
En parlak dönemini bergama krallığı döneminde yaşayan, Tralleis kalıntıları Aydın kentinin arkasındaki yüksek terasta görülür, Buradaki ören yeri uzun süre yeni kurulmakta olan
te taş ocağı olarak kullanıldığından, birçok yapının ancak izleri kalmıştır.
Tiyatro, stadyum, tapınak ve gymnasium kalıntıları öteki kalıntılardan daha belirgindir. Akropolis tepesinin yamacında yer alan tiyatroda yapılan kazılarda, bir yeraltı tüneli bulunan ender tiyatrolardan biridir. Tralleis’te 1888 ve 1901-1903 arasında yapılan kazılarda birçok heykelcilik eseri de ortaya çıkarıldı. Bugün İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen ve genç bir atleti gösteren Ephebos ve Nymphe heykelleri bunlar arasındadır. Aydın İli çevresinde İlkçağın ünlü antik kentleri vardır. İonia kentler topluluğuna bağlı 12 kentten biri olan Priene, Söke İlçesi’nin 15 km güneybatısında Güllübahçe Köyü’nün yanındadır. Aynı topluluğun bir başka kenti olan Miletos bugünkü Balat Köyü yakınlarındadır. Miletos’tan 20 km ileride Akköy Buca-ğı’na bağlı Yeniköy yakınında Didyma, Apollon Tapınağı ile Küçük Asya’nın en büyük kehanet merkeziydi. Aydın İli’ne bağlı Sultanhisar Bucağı’nda ünlü tarih ve coğrafyacı Strabon’un öğrenim gördüğü kent olan Nysa’da önemli kazılar yapılmamıştır. Germencik’in Tekirköyü dolaylarında Maiandros Magnesiası’nda İon düzeninde Artemis Tapınağı, Helle-nistik Dönem’in en büyük tapınaklarından biriydi. Aydın İli’ne bağlı Karacasu İlçesi’nin 12 km doğusunda Geyre Kö-yü’ndeki Aphrodisias, Aphrodite kültünün merkeziydi. Aydın’ın kuzeyindeki Alaşehir (Philadelphia) de Aydın çevresindeki antik kentlerden biridir.
İlk kez 1086’da Türklerin denetimine girmiş olmasına karşın il merkezinde bulunan ve günümüze gelebilen Türk eserlerinin hemen hemen hepsi Osmanlılardan kalmış camilerdir. Büyük çoğunluğu kare planlı, önünde son cemaat yeri ve tek minaresi bulunan Aydın il merkezindeki camiler, Kurtuluş Savaşı sırasında yanıp yıkıldıkları için cumhuriyet döneminde büyük çapta onarım
Priene
gördüler. Köprülü Mahallesi’nde bulunan Uveys Paşa Camisi 1568’de yapılmıştır. Kare planlı ve tek kubbeli caminin önünde üç bölümlü bir son cemaat yeri vardır. Kuzeybatı köşede caminin beden duvarlarına bitişik tek şerefeli bir minare yükselir. Hasan Efendi Mahalle-si’ndeki, Hasan Çelebi Camisi 1585’te yaptırılmıştır. Ana mekânı çok düzgün kare planlı olup üzeri pandantifli bir kubbeyle örtülüdür. Bugün de var olan üç bölümlü son cemaat yerinin önünde eskiden bir bölüm daha bulunduğu kalan izlerden anlaşılır. Kuzeybatı köşesinde bulunan kare kaideli minare 1899’da yıkıldığı için yeniden yapılmıştır. Kent merkezinde çarşı içindeki Ramazan Paşa Camisi 1594’te yapılmıştır. 1899 depreminde yıkılmış, Sökeli Halil Paşa yapıyı yenilettirmiştir. Tek kubbeli ve kare planlı olan caminin kuzey cephesinde son cemaat yeri vardır. Şemsi Paşa Camisi 1659’da yapılmıştır. Kare planlı ve tek kubbeyle örtülü olan caminin minaresi kırmızı tuğlalardan yapıldığı için halk arasında Kırmızı Minare Camisi olarak da bilinir. Aydın ket merkezinde, İstasyon Meydanı’ndaki Süleyman Bey Camisi 1683’te yaptırılmıştır. Dikdört-
Üveys Paşa Camisi
Aphrodisias
gen planlı olan yapının ibadet mekânı kare planlıdır ve beden duvarları kesme taştan yapılmıştır. Caminin önünde üç bölümlü bir son cemaat yeri ve kuzeybatı köşesinde de tek şerefeli minaresi vardır. Köprülü Mahallesi’ndeki Nasuh Paşa Külliyesi ise mescit, medrese, han ve hamamdan oluşan bir yapılar topluluğudur. 1708’de yaptırılmıştır. Yapılar topluluğunun orta bölümündeki asıl büyük alanı kaplayan ve Osmanağa Medresesi adıyla da da anılan medresenin doğu ucunda hamam, batı ucunda ise Nasuh Paşa (Zincirli) Hanı yer alır. Aydın il merkezindeki dinsel yapıların en gösterişlisi ve tanınanı Cihanoğlu Camisi ve Külliyesi’dİT.nS&da Cihanoğlu Abdüla-ziz tarafından yaptırılmıştır. Cami, deh-lizli bir platformun üzerinde yükselen asıl ibadet mekânı kare planlı, önünde üç bölümlü son cemaat yeri bulunan bir yapıdır. Yapının önündeki avlu ise üç yönde ve U biçiminde medrese odalarıyla çevrilidir. Avlunun ortasındaki barok üs-lubundaki şadırvan, türünün Türkiye’deki en güzel örneklerden biridir.
Aydın il merkezinde Türk dönemine ait, mimarlık açısından anılması gereken öteki tarihsel yapılar.
